Удьуор утума

Удьуор Төрүт утумунан

уһуйууну, үөрэтиини, такайыыны оскуолаҕа киллэрии

Билигин Аан дойду үрдүнэн сүҥкэн уларыйыылар буолаллар.

Кыра оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ сэлэһигинэн (сотовый телефон), көмпүүтэринэн куйаар устун көҥүл күүлэйдиибит. Түүн түһээн көрбөтөх, сурах гынан сибикилээн истибэтэх араас тиэхиньикэбит сабардыыр. Үптээх-харчылаах өттө сытыйа байан, онно сөп буолбакка ийэ айылҕабытын үлтү кэһэн, дьөлүтэ хаһан, ыһан-тоҕон туран сир баайын хото хостуур. Улахан омуктар бэйэлэритэн кыралары киксиһиннэртээн сэрии бөҕөтүн күөртүүллэр. Кыахтаах омуктар бэйэ-бэйэлэрин дьаадарынай сэбинэн куттаһан ый-хай айдаанын түһэрэллэр. Муҥурун булларбатах, түгэҕин көрдөрбөтөх халлаан эйгэтин баһылыы сатаан аракыата бөҕөтүн ыытан киҥкиниир киэҥ халлааны дьөлүтэ сүүрдэллэр. Ол аайы халыҥ харчы хамсыыр, үгүс үп үллэҥниир, киһилии майгы умнуллар, үтүө быһыы тэпсиллэр.

Бу үлүгэрдээх аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймыыр атыыр кэм кыра омуктарга  ыардык тыынар, киһи дуу, кии дуу буолар тургутууну ааһалларын өссө түргэтэтэр. Ким бэйэтин омугун уратытын өйдөөн сайыннарбыт, илдьэ хаалбыт сайдар кэскилэ олохтонор, ким бу олох тыыныгар бас бэринэн сүүрүк устун устубут симэлийэ сүтэр кутталла үөскүүр.

Тимирэн эрэр оттон тутуһар диэбиккэ дылы саха өйө-санаата, сиэрэ-туома, тыла-өһө ыһыллыбатын туһугар улуу убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй эппит: „Аны биирдэ дьүһүн кубулунан көрүөҕүҥ, кинилэр диэтэх дьон сэттэ уон сэттэ дьиибэ дьибилгэттэрин, аҕыс уон аҕыс араас албастарын, тоҕус уон тоҕус кудай кубулҕаттарын испитигэр иҥэриэҕиҥ“,-санаатын ымыы оҥостон, Мандар Уус: „…хас биирдии омук – кини ахсаана элбэҕиттэн, эбэтэр быстар аҕыйаҕыттан кыра да туттулуга суох – тылын-өһүн, культуратын, духовнаһын харах харатын курдук  харыстыыр кэмэ кэллэ“, — диэн этиитин үрдүктүк тутан, 2013 сылтан саҕалаан, саҥа аһыллыбыт Д.С.Спиридонов аатынан Үөһээ Бүлүү 4 №-дээх орто оскуолатыгар иитэр үлэни «Удьуор Төрүт утумунан уһуйуу, үөрэтии, такайыы» диэн барҕа барылынан салайтаран ыытабыт. Үлэбит сүрүн тирэҕинэн Л.А.Афанасьев-Тэрис Айыы үөрэҕин кинигэлэрэ, Б.Ф.Неустроев-Мандар Уус уһуйуутун, үөрэҕин, такайыытын сэһэнэ уонна  В.И.Оконешников уран квантовай компьютера диэн үлэтэ буолаллар. Тэрис „Айыы үөрэҕэ“ диэн кинигэтигэр: „ Айыы үөрэҕэ сиэр-майгы үрдээһинин үөрэҕэ, киһитийии үөрэҕэ. Бу үөрэҕи биһиги өбүгэлэрбит тыһыынчанан сылы быһа чочуйан үөскэппиттэрэ“, — диир. Айыы үөрэҕэ киһи бэйэтин кыаҕын, өйүн-санаатын, күүһүн өйдүүрүгэр, тулалыыр эйгэни, айылҕа кистэлэҥнэрин билэригэр, олоҕу-дьаһаҕы анааран быһаарарыгар, киһи диэн күүстээх, өркөн өйдөөх, үрдүк аналлаах буоларын итэҕэйэригэр кыаҕы үөскэтэр, саха эйгэтин,  саха тыынын, быһыытын-майгытын олохтуур. Ону барытын өбүгэлэрбит өр кэмнээх олоҕу кэтээн көрүүлэрин түмүгэр айбыт үөрэхтэригэр тирэҕирэн киллэриллиэхтээҕин ыйар, оччоҕо эрэ киһилии киһи иитиллэн тахсар кыаҕа олохсуйуохтааҕын этэр. Мандар Уус: „Удьуор Төрдө, Удьуор Тардыыта диэн Үрүҥ Айыы Тойон Орто Туруу дойду үүнэр үүнээйитэ, тыынар тыыннааҕа биир күдьүс харааччы булкуһан, тыыннаах эрэ буолар туһугар охсуспакка, биир көнө сүрүннэнэн, үүнэ-тэнийэ, чэчирии-сайда, бэйэтин бэйэтэ көрүнэ, көмүскэнэ-харыстана олордун диэн анаан айбыт сүдү күүһэ – Тыыннаах Олох Эргиирин туллар тутааҕа“, — диэн быһаарар. Уонна: „Сахаҕа Олох Үөрэҕэ сүнньүнэн үс түһүмэхтээх: Уһуйуу, Үөрэтии, Такайыы диэн. Үһүөн тус-туһунан таһымнаах, дьайыылаах биир үөрэх тиһиктэрэ, хаһан да бэйэ-бэйэлэриттэн арахсыбаттар, оҕо улаатан истэҕин аайы дьайыыларын күүһэ эрэ уларыйар. Оҕо биэс-алта сааһыгар, хойутаатаҕына сэттэтигэр диэри, Ийэ Өйө оннун бигэтик булунан, Өркөн өйүн ситэрэр-хоторор кэмэ, бу кэмҥэ Уһуйуу күүһэ хото баһылыыр. Уһуйуу – бу аата Төрүт Үөрэх, Айылҕа Үөрэҕэ, Айыылар анаабыт кэмнэрэ. Олох олоруохтаах тыынар тыыннаах, ол иһигэр киһи эмиэ, хайаан да ааһыахтаах Ытык Кэмэ. Бу Кэми этэҥҥэ, толору аастаххына эрэ, олоххун уһуннук, дьоллоохтук олоруоххун сөп. Бу кэмҥэ оҕо тылын баайа, этиитин тутула, саҥатын сатаан сааһыланар дьоҕура сүрүннээн оннун булуохтаах, оччотугар эрэ Ийэ Тыла салгыы сайдарыгар чиҥ олох охсуллар.

– Уһуйуу кэмигэр үс кут – Ийэ Кут, Салгын Кут, Буор Кут сайдар суолларын тобулан, салгыы бөҕөргүүллэр, Ийэ Өй, Ийэ тыл оннуларын булуналлар, Өркөн Өй күн аайы өрөгөйдөөн иһэр, оҕо айылгыта аһыллан, уйулҕата уһуктан, салгыы үөрэнэргэ, үлэлииргэ толору бэлэм, аһаҕас баҕалаах буола улаатан, үүнэн-сайдан иһэр. Бу Орто Туруу Дойдуга олох олоро кэлбит киһиэхэ Үрүҥ Айыы Тойон анаан биэрбит, бэрт кылгас гынан баран, балысхан сайдыы Ытык Кэмин –Уһуйуу Кэмин таба туһанан, оҕобутугар Ийэ Тылын бигэтик олохсуттахпытына эрэ, онно таба тирэнэн, кини бэйэтэ салгыы сайдар суолун солонуохтаах. Бу Ытык Кэми мүччү туппатахпытына эрэ Саҥа үйэ Сахата үөскээн тахсыа. 

– Үөрэтии кэмэ. Сөпкө уһуйуллан, салгыы сайдарга бэлэм буолбут оҕону хото үөрэтэр кэммит. Оҕо Удьуорун Төрдө „төһөнү дук гыммытынан“, хайдах уһуллубутунан, төһө бэлэмнээҕиттэн көрөн 9, 10, 11 саастарыттан саҕаланар. Үөрэтии Кэмигэр хото Өркөн Өй үүнэр-сайдар, күүскэ үлэлиир. Ийэ Өй салайар уонна хаһаанар дьоҕура, кыаҕа салгыы сатала суох күүһүрэр. Сөпкө уһуйуллубут оҕо билиини-көрүүнү, үөрэҕи оботтороонньо курдук оборор буолар, дьоҕура, сатабыла, талаана тастан көстөр гына сайдар. Үрүҥү-хараны, сырдыгы-хараҥаны, үчүгэйи-куһаҕаны араарар, ырыҥалыыр кэмэ, ол гынан баран талар, утарылаһар кыаҕа кыра – кута сүрэ оннун буллар да, ситэ бөҕөргүү, кытаата илик кэмэ. Бу кэмигэр оҕо үксүн санаатынан салайтарар. Санаатын дала кэҥиир, билиини-көрүүнү харыыта суох хаһаанар, мунньунар Кэрэ Кэмэ! Бу кэмнэргэ оҕо санаатын салайынар, өйүн түмүнэр, күүрдэр, дьоҕура сайдар – Толкуйдуурга үөрэнэр, Уһуйуу үөрэтиини кытта тэҥҥэ үлэлэһэр гынан баран, баһыйар күүһүн үөрэтии ылар.

– Такайыы Кэмэ Оҕо киһи сайдыытын олус быһаарыылаах кэмэ – уһуйуллуутун, үөрэниитин этэҥҥэ аһарбыт оҕо, үрэх бастарынан атарах-сатарах сылдьар үүс үөр сылгылар курдук, ыһыллаҕас санааларын, сүрдээҕин кэҥээбит санаатын далын иһиттэн сылгылаан булаттаан, биир сиргэ мөрүөрэн, мунньан, хаайан үлэлэтэ сатыыр кэмэ – ити, били, улаатыннарар таас күн сырдыгын, сылааһын чопчу биир сиргэ мунньан тэһэ сиирин курдук. Ол аата Такайыы диэн оҕо киһи бачча сааһыгар дылы харамнаһан мунньуммут билиитин-көрүүтүн түмэн, бэйэтэ талан ылбыт хайысхатыгар туһаайан күүскэ үөрэтии кэмэ буолар. Бу Такайыы Кэмин оҕо 14 – 15 сааһыттан күүскэ күөртүүллэр, тоҕо диэтэххэ бу кэмтэн ыла оҕо арыый тулуйан-тэһийэн уһуннук үлэлиир, үөрэнэр, иннин барыгылдьытан быһаарына сатыыр буолар. Уһуйуу уонна Үөрэтии кэмнэрэ этэҥҥэ ааспыт буоллахтарына, Такайыы да кэмэ улахан эт-сиин алдьарыйыыта суох орун-оннугар буолан, оҕобутун олох суолугар толору бэлэмнээн, инникигэ эрэллээн, көмүс-ньээкэ уйатыттан көтүтүө этибит“, — диэн сүрдээх ылыннарыылаахтык Саҥа Кэм, Саҥа Үйэ, Саҥа Оскуола барылын оҥорон биэрбит.

            Иитэр үлэ удьуор утумугар тирэҕирэрин быһыытынан, аан бастаан, оҕо бэйэтин төрүччүтүн билиэхтээх. Тоҕо диэтэххэ, сахаларга удьуору билиэхтээххин диэн булгуччулаах ирдэбил баар.  Удьуор үөрэҕэ олус улахан, билиитэ-көрүүтэ киэҥ уонна дириҥ. Бу билии киһи буоларга бастакы хардыы. Кистэл буолбатах, сорох оҕолор оннооҕор эбэлэрин, эһэлэрин ааттарын, тугу үлэлээбиттэрин, туох ситиһиилээхтэрин да билбэттэр. Бэйэтин төрдүн билбэт киһиттэн туох аанньа киһи тахсыай? Төрүччүлэрин биллэрэр сыаллаах сыл аайы муус устар ыйга „Төрүччүм кэпсиир“ диэн ааттаах оскуола иһинэн чинчийэр үлэ истиитин ыытабыт. Бу истиигэ оҕо төрөппүтүн кытта бэйэлэрин төрүччүлэриттэн биллэр дьоннорун туһунан иһитиннэрии оҥороллор. Иһитиннэриилэртэн биллэххэ, биһиэхэ үөрэнэр оҕолор удьуордарыгар киһи киэн тутта ааттыыр дьоно олус элбэх эбит. Бу истиилэр түмүктэриттэн, оҕолор аймахтарын, урууларын туһунан билиилэрэ хаҥыыр, дьон иннигэр кэпсииргэ үөрэнэллэр уонна чугас дьоннорун үтүө холобурдарыттан үчүгэйгэ иитиллиини ааһаллар.

Төрүччүнү билиигэ өссө биир үлэнэн „Удьуор утум“ диэн хас биирдии оҕоттон ирдэниллэр альбом-кинигэ көмүскээһинэ буолар. Альбом-кинигэ биир күнүнэн, биир сылынан бүтэн хаалбат, оҕо оскуолаҕа үөрэнэрин тухары, уон биир сыл устата оҥоһуллар. Холобур, оҕо бастакы кылааска бэйэтин аатын, аатын суолтатын, кини курдук ааттаах ханнык биллэр дьон баалларыны, тоҕо киниэхэ бу ааты биэрбитэрин икки А4 кумааҕыга кичэйэн хаартыскалаан, арааса өҥүнэн киэргэтэн оҥорон хамыыһыйа иннигэр көмүскүүр. Көмүскээбит үлэтин А4 киирэр файл папкаҕа мунньан иһэр. Уон биирис кылааһы бүтэрэригэр кырата биэс уонча лиистээх альбом-кинигэлээх буолан тахсар. Бу үлэ элбэх түбүктээх буолан баран түмүгэ олус туһалаах. Түбүгэ диэн оскуолаҕа үөрэнэр 456 хас биирдии оҕо үлэтэ истиллиэхтээх. Улахан тэрээһин үлэни эрэйэр. Түмүгэ диэн хас биирдии оҕо бэйэтигэр сыһыаннаах дириҥ билиини сурунан улахан өйдөбүнньүк оҥостор.

Холобур: 2016-2017 үөрэх сылыгар кылаастарынан аттарыллыбыт үлэ:

  КылаасКылаас салайааччытаҮлэ тиэмэтэИс хоһооноА4Хаһан көмүскүүрэ
Васильева Л.А.Мин, мин аатым.Оҕо бэйэтин туһунан суруйар: төрөөбүт күнэ, тугу сөбүлүүрэ, аата, аатын суолтата, төрөппүттэрэ тоҕо бу ааты биэрбиттэрэ, кини курдук ааттаах биллэр дьон24 чиэппэр
Николаева В.И.
Иванова Н.Н.Ийэм, аҕам, дьиэ кэргэним.Төрөппүттэрин туһунан суруйар: хаһан, ханна төрөөбүттэрэ, оскуоланы хаһан, ханна бүтэрбиттэрэ, туох идэтигэр, ханна үөрэммиттэрэ, ситиһиилэрэ, бииргэ төрөөбүттэрэ хастара, кимнээҕэ. Дьиэ кргэн хас киһилээҕэ, бии (бииргэ төрөөбүт уолаттартан улахана), убай (кыыстан аҕа саастаах уол), аҕас (бииргэ төрөөбүт кыргыттартан улахана), эдьиий (уолтан аҕа саастаах кыыс), ини (бииргэ төрөөбүт уолаттартан кырата), балыс (бииргэ төрөөбүт кыргыттартан кырата), сурдьу (бииргэ төрөөбүт кыыс быраата) туох дьарыктаахтара, эбэтэр ханна үөрэнэллэрэ, үлэлииллэрэ, ситиһиилэрэ. Дьиэ кэргэн туох үгэстээҕэ.34 чиэппэр
Алексеева А.М.
Жендринская Н.В.Аҕам өттүнэн эһэм, эбэм, араспааньамАҕам өттүнэн эһэм, эбэм ханна төрөөбүттэрэ, оскуолаҕа ханна үөрэммиттэрэ, туох идэтин ханна ылбыттара, тугу үлэлииллэрэ эбэтэр үлэлээбиттэрэ, ситиһиилэрэ. Араспаанньам туһунан (кимтэн төрүттээҕэ, хаһааҥҥыттан баара, суолтата).43 чиэппэр
Ноттосова В.В.
Борисова В.А.
Архипова Н.А.Ийэм өттүнэн эһэм, эбэм.Ийэм өттүнэн эһэм, эбэм ханна төрөөбүттэрэ, оскуолаҕа ханна үөрэммиттэрэ, туох идэтин ханна ылбыттара, тугу үлэлииллэрэ эбэтэр үлэлээбиттэрэ, ситиһиилэрэ.  43 чиэппэр
Корякина А.А.
Варварикова С.С.Аҕам өттүнэн аймахтарымАҕам өттүнэн аймахтарым: абаҕаларым, убайдарым, эдьиийдэрим, бырааттарым, балтыларым ханна үөрэнэллэрэ, үөрэммиттэрэ, идэлэрэ, үлэлэрэ, ситиһиилэрэ. Кэргэннэрин, оҕолорун ааттара.52 чиэппэр
Воронкина М.А.
Захарова М.М.Ийэм өттүнэн урууларым – Родные по линии материАҕам өттүнэн урууларым: таайдарым, эдьиийдэрим, балтыларым ханна үөрэнэллэрэ, үөрэммиттэрэ, идэлэрэ, үлэлэрэ, ситиһиилэрэ. Кэргэннэрин, оҕолорун ааттара.52 чиэппэр
Иванова М.С.
Кокоринова М.С.Олорор уулуссамОлорор уулуссааата, тоҕо бу ааты биэрбиттэрэ (биллэр киһи, түбэлтэ (событие), түгэн (дата) буоллаҕына ол туһунан билиһиннэрии. Уулуссаҕа олорор, олорбут биллэр дьон ааттара, олохторун туһунан кылгас иһитиннэрии. 52 чиэппэр
Николаева Е.В.
Яковлева М.С.НэһилиэгимХаһан төрүттэммитэ, аатын суолтата, нэһилиэк устуоруйата. Нэһилиэк баһылыга, тэрилтэлэр ааттара, салайааччылара. Нэһилиэк биллэр дьонун испииһэгэ. Олортон биир киһи олоҕун талан ылан сырдатыы.61 чиэппэр
Дмитриева И.Р.
9Егорова З.Е.УлууһумХаһан төрүттэммитэ, аатын суолтата, устуоруйата. Улуус баһылыга, тэрилтэлэр. Улуус биллэр дьонун испииһэгэ. Олортон икки киһи олоҕун талан ылан сырдатыы.61 чиэппэр
10Федорова М.Н.ТүбэмБүлүү түбэтэ хаһан төрүттэммитэ, аатын суолтата, устуоруйата. Түбэ биллэр дьонун испииһэгэ. Олортон үс киһи олоҕун талан ылан сырдатыы.71 чиэппэр
11Петрова М.К.Сахам ӨрөспүүбүлүкэтэХаһан төрүттэммитэ, устуоруйата. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана. Өрөспүүбүлүкэ биллэр дьонун испииһэгэ. Олортон түөрт киһи олоҕун талан ылан сырдатыы.71 чиэппэр

Оҕо бэйэтин төрүччүтүн таһынан төрөөбүт омугун сиэрин-туомун, үгэстэрин, итэҕэлин кытта билсиһиитэ үчүгэй киһи буолан тахсарыгар көмөлөһөр. Манна сыһыаннаан ыйынан туому толоруу үгэскэ кубулуйда. Туом толоруллуутун хаамыыта: саҥа ыйга, халлаан ыйа эргэрэ илигинэ, оҕолору кылаастарынан Аал Луук Мас түһүлгэтигэр (актовый зал) мунньан биир уруок (кылаас чааһа) устата ыытыллар. Бастаан, ый аатын, бу ыйга айылҕа туох уратыланарын, ый билгэтэ, ханнык айыыга, иччигэ ананара, ол айыы, иччи суолтата, ый бэлиэтэ быһаарыллар. Ол кэнниттэн саҥа ыйга оҕолор ситиһиилээх буолалларын туһугар алгысчыт алҕыыр. Алгыс кэмигэр оҕолор туран эрэ икки ытыстарын тоһуйа тутан алгысчыт тылын үтүктэн баран алгыһы бэйэлэригэр иҥэринэллэр. Ол кэнниттэн бу ыйга төрөөбүт Саха сирин, Арассыыйа, аан дойду биллэр дьоннорун туһунан билиһиннэрэн баран, бу ыйга төрөөбүт оҕолору ааттарын ааттаан туран эҕэрдэниллэр. Эҕэрдэ кэнниттэн остуоруйа истиитэ, таабырын таайыыта, өс хоһооннорун суолталарын быһаарсыы, саха оонньуутугар куоталаһыы, уйулҕа үлэһитин (психолог) сүбэтэ, оһуохай ыытыллар.

Маны таһынан оҕолорго саҥ тардыытын туомнара бааллар. Бу ый туомуттан атын. Саҥ диэн тыл төрүт майгы диэн суолталаах. Оҕо улааттаҕын аайы майгыта улам ситэн, сайдан иһэр. Маны былыргылар саҥ тардыыта дииллэрэ. Оҕо кэмигэр сөптөөх иитиини – саҥ тардыыны – ылан иһиэхтээх, оччоҕуна кини сөптөөх майгылана улаатар. Бу туом сааһынан тутулуктааҕын быһыытынан кылаас иһигэр ыытыллар. Манна туому ыытар киһи кыра чуораанчыктаах, дэйбиирдээх, сахалыы таҥастаах буолуохтаах, оҕолор сахалыы таҥнан көрсүөхтээхтэр.

Сэтинньи ыйга үһүс кылаастарга анаан дуоспуруҥҥа киллэрии туома ыытыллар. Бу кэмҥэ оҕо куулаттарыыта саҕаланар, мэниктээри гынар. Ону сааһылыыр тэрээһин. Ол аата солуута суох сүүрэлииртэн, хаһыытыыртан, мэниктииртэн, быдьар тылы туттартан туттунар буоларга иитии. Түмсэри, тэрээһиннээх буолары хайҕанар. Түмсүү элбэх киһи мустубут сиригэр сүрүн күүс буолара быһаарыллар. Ол иһин бу туом сэтинньигэ Хотой Айыы ыйыгар ыытыллар. Элбэх буолан киһини сайыннарар оонньуулары оонньуурга үөрэтиллэр. Оҕолор дьиэҕэ, уопсастыбанай сиргэ бэйэ бодотун тардынан сылдьаары, дуоспуруннаах буолаары туому ыытар киһиттэн үс этиини ылыналлар: төрөппүт уонна улахан киһи тылын истэр буолуу, кырдьаҕаһы ытыктааһын. Бу судургу курдук буолан баран, ис иһигэр киирдэххэ, олус көдьүүстээх тэрээһин. Тоҕо диэтэххэ, киһи буойарын, сүбэтин сатаан истэр оҕо бэрээдэктээх буолар, дуоспуруҥҥа түргэнник киирэр. Онтон киһи саҥатын истэ үөрэммэтэх оҕону бэрээдэккэ үөрэтэр уустук. Онтон кырдьаҕаһы ытыктааһын киһитийии биир сүрүн өйдөбүлэ. Маны оҕо кыра эрдэҕиттэн билиэхтээх. Туом бүтүүтүгэр хас биирдии оҕо Хотой Айыы бэлиэтэ ойууламмыт уонна дуоспуруннаах буолуу ирдэбиллэрэ суруллубут  өйдөбүнньүгүн ылар.

Саҥ тардыытын туома оҕо майгыта уларыйар кэмин батыһа маннык ыйдарга, кылаастарга ыытыллар: Сайдамҥа киллэрии туома – сэтинньигэ, алтыс кылаастарга; Түпкэ киллэрии туома – ахсынньыга, ахсыс кылаастарга; Айыы суолун туттарыы туома – муус устарга, уон биирис кылаастарга; Иэйэхсиккэ сыһыарыы – ыам ыйыгар, бастакы кылаастарга.

Аны кылаастарга Удьуор утумун араастарын түҥэтэн: Айыы итэҕэлэ, Төрөөбүт тыл, Айылҕаттан айдарыы, Төрүт өй, Төрүччү, Саха үөрэҕэ, Олох-дьаһах үгэһэ, Саха аһа-үөлэ, Өбүгэ оонньуута – оскуола оҕолоругар аналаах тэрээһин ыыттарааһын баар. Холобур, кылааска Саха аһа-үөлэ диэн утум түбэһэр. Кылаас оҕолоро, төрөппүттэрин кытта көмөлөөн бэриллибит утум ис хоһоонун арыйар курдук тэрээһин бэлэмнээн оскуола оҕолоругар ыыталлар. Эрдэттэн бэлэмнээн саха аһын арааһын туһунан кэпсииллэр, астаммыт ас араас көрүҥүн быыстапкатын тэрийэллэр, ас астанар кистэлэҥнэрин кытта билиһиннэрэллэр, саха аһын туһунан хоһоон ааҕаллар, ырыа ыллыыллар, саха оонньуутун араастарын оонньотоллор, оһуохай түһүлгэтин тэрийэллэр. Маны биир күн иһигэр буолбакка хас да күҥҥэ үллэрэн ыыталлар. Маннык үлэ оҕолор тэрээһини бэйэлэрэ ыыта үөрэнэллэригэр ананар. Тэрээһин бэлэмнэнии үлэтэ, матырыйаал булуута, үлэни үллэстиитэ суох буолбат. Бу ылбычча кыалла охсубат. Оҕо бэлэми истэринээҕэр, бэлэм тэрээһиҥҥэ кыттарынааҕар, бэйэтэ тэрийэн ыытар тэрээһинэ иитэр суолтата улахан. Тэрээһин ыыта үөрэнэ таарыйа омук үгэһин, сиэрин-туомун, олоҕун уратытын билсэллэр, бэйэлэрэ үлэлээн оҥорбут буолан өйдөөн хаалаллара үгүс. Уопсайынан, оҕону үлэлииргэ үөрэтии уустук, ол эрээри араас сатабылы иҥэрэр буолан киһи быһыытынан сайдарыгар көмөтө улахан. Оҕо үчүгэй киһи буола улаатыан, тэрээһин үрдүк таһымнаахтык ыытыллыан баҕарар буоллахпытына оҕоҕо төһө кыалларынан кыах биэриэхтээхпит, бэйэтин бэйэтэ сайыннарар усулуобуйатын олохтуохтаахпыт.

Саха бэйэтин айылҕа оҕотунан ааттанар, айылҕаны тыынар-тыыннаан көрөр, сүгүрүйэр, айылҕата суох сатаммат. Манан сиэттэрэн оскуоланан айылҕаҕа тахсыы үгэскэ кубулуйда. Күһүн балаҕан ыйыгар Үргэл сулус көстөн, хаһыҥ түһэн, сир-дойду көмүс өҥүнэн дуйдаммыт кэмигэр „Дьыл оҕуһун көрсүү“ диэн ааттаах саҥа үөрэх сылын аһыы сиэрэ-туома ыытыллар. Айыылартан көрдөһөн, аал уот иччитэ Хатан Тэмиэрийэ нөҥүө айах тутан, алҕаан, Дьыл оҕуһа тымныы бэлиэтэ буоларын билиһиннэрэн, кыһын хаамыыта бу уобарастан тутулуктааҕын туһунан кэпсээн, оһуохайдаан, саха аһын арааһын, түһүлгэ киэргэтиитин, саха таҥаһын  куонкурустарын ыытан, мас тардыһыытын, хапсаҕай, сүүрүү, атах оонньуутун күрэхтэһиилэрин тэрийэн астына сынньанан киирэбит. Ыам ыйыгар оскуола ыһыаҕын ыһабыт, ыһыах саха киһитигэр суолтатын быһаарабыт, алгыс көмөтүнэн уон биирис кылаастары олох киэҥ аартыгар атаарабыт, оһуохайдыыбыт, күрэхтэһэбит, оонньуубут.

Күһүн уонна саас уолаттарга аналлаах „Күһүҥҥү хатыы“, „Сааскы хатыы“ диэн тэрээһиннэр буолаллар. Уолаттар хаамарга сөптөөхтүк таҥнан, биирдэ аһыыр ыһыктанан күнүскү чэй кэнниттэн тыаҕа тахсаллар. Онно үрүксээк малын тыаһаабатын курдук хайдах уктарга, кутааны отторго, чэй өрөргө, кэккэлээн, сэлэлээн , тыаһа суох хаамарга, үөмэргэ үөрэнэллэр. Кутаа тула олорон сэһэргэһэллэр,  аал уоту аһатыы кистэлэҥнэрин билсэллэр, ойуурга сылдьан көһүппэтэх, ыксаллаах түбэлтэҕэ хайдах буолары, ыарахан түгэнтэн тахсыбыт дьон туһунан кэпсээннэри истэллэр. Икки хамаандаҕа арахсан куоталаһаллар, сэриилэһэн оонньууллар. Киэһэ хараҥаҕа ый уотун сырдыгынан сирдэтэн, сулустар чыпчыҥныы имнэнэллэрин көрө-көрө дьиэлэригэр төннөллөр. Күһүн муҥхаҕа, саас куйуурга сылдьан дьонноругар балык бултаах тиийэллэрэ туһунан үөрүү.

Айылҕа модун күүһэ киһиэхэ муҥутуур кэрэ баарын итэҕэтэр, кэрэ кэрэтин өйдүүргэ көмөлөһөр, айар куту уһугуннарар. Оҕо айылҕаҕа сылдьан иитиллиини ааһар. Бу маннык, ити итинник диэн быһаарбатаҕыҥ да иһин тыла суох оскуола ону хайдах эрэ гынан оҕолорго кистии саба кэпсээбитэ, сыта-олоро сэһэргээбитэ эрэ баар буолар. Ол иһин да буолуо оҕолор айылҕаҕа тахсары тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэллэр, үчүгэйгэ сыстаары, дьоһуҥҥа кыттыһаары, барҕара сайдаары. „Үчүгэйиэн!!!“ – диэн үөрбүт-көппүт саҥалара ону туоһулаан биэрэр.

Оһуокай саха омук былыргыттан илдьэ кэлбит тылынан уус уран айымньыта. Оҕону иитэргэ туһата улахан. Кистэлэҥэ судургутугар сытар, ким баҕарар киирэн үҥкүүлэһиэн сөп. Оһуокай оҕону дьонтон кыбыстыбат буоларга, оҕо айар дьоҕура уһуктарыгар көмөлөһөр. Оһуокайдыы үөрэммит оҕо тыла-өһө баай, уус-уран буолар. Санаатын сатаан сааһылаан этэ, толкуйдуу үөрэнэр. Элбэх киһини кытта биир тэтимҥэ киирэн тэрээһиннээх, түмсүүлээх буоларга уһуллар. Маны туһанаары оҕолору элбэхтик оһуокайдатабыт. Кылаас таһынан анаан-минээн оһуокай дьарыгын ыытабыт. Маны Саха сирин Аан Дархан этээччитэ Корякин Н.П.-Уран Ньукулай иилиир. Сыл устата оскуола иһинэн түөрт төгүл улахан оһуокай тэрийэбит. Манна төрөппүттэри, биллэр оһуокай этээччилэри кытыннарабыт. Бастыҥ этээччилэри, түмсүүлээх, тэрээһиннээх кылаастары быһааран наҕараадалыыбыт. Бастаан утаа оҕолор кыбыстар, соччо сэҥээрбэт курдук буоллахтарына, билигин оһуокайга киирээччи элбээтэ.

„Ийэ тыла оҕоҕо айылҕа араас кистэлэҥин ханнык да үөрэхтээх киһитээҕэр ордук толору быһаарар, дьон-сэргэ сиэрин-майгытын, уопсастыба олоҕун-силигин, норуот устуоруйатын, бастыҥ баҕатын ханнык да устуоруктааҕар ордук үчүгэйдик өйдөтөр; норуот итэҕэлигэр, бэйээсийэтигэр ханнык да эстиэтиктээҕэр ордук күүскэ сыһыарар; тиһэҕэр, олох булгуруйбат сокуонун, бөлүһүөк мындыр өйүн ханнык бөлүһүөктээҕэр дириҥник арыйар.

Норуот тыла оҕо айар күүһүн уһугуннарар, онно тыын уган, киһини кыылтан-сүөлтэн араарар.

Киһи төрүөҕүттэн этигэр-хааныгар баары ордук чэпчэкитик, чиҥник иҥэринэр. Оҕо тылланар тыла айылгытыттан атын буоллаҕына, дууһатыгар хаһан да төрөөбүт тыл курдук күүскэ дьайыа суоҕа, хаһан да этигэр-хааныгар иҥэн киирэн, силигин ситэр гына дириҥ силис тардыа суоҕа“, диэн нуучча биллэр бэдэгиэгэ Константин Дмитриевич Ушинскай суруйан турар.

Мантан көстөрүнэн, төрөөбүт төрүт тыл оҕону киһи гынан таһаарар улуу күүс эбит. Бу күүһү билиҥҥи оскуола ситэ туһаммат. Маны туоратар сыалтан, араас үлэ ыытыллар. Олортон биирдэстэрэ сахалыы эҕэрдэлэһиини киллэрэ сатыыбыт. “Здравствуйте”, “здрасте””, “добрый день”, “доброе утро”, “досвидания” диэн курдук тыллар оннуларыгар “үтүө сарсыарданан”, “үтүө күнүнэн”, “туругур”, “соргу дугуй”, “барҕа баардый”, “көрсүөххэ диэри” диэн курдук тыллары. Оҕолор бастаан соһуйа, онтон дьиктиргии истибиттэрэ, кэлин үтүктэ сатаан бардылар. Ол эрээри нууччалыы эҕэрдэлэһии олоҕурбута бэрт буолан, саатар улахан дьон төрөппүттүүн учууталлыын үөрэнэн хаалбыппытынан, бэрт ыараханнык иннин диэки сыҕарыйар. Олох бытархайтан турарын курдук ийэ тыл чэчириирэ бэрт кыраттан тутулуктааҕын өйдүү охсор киһи бэрт этэ.

Иккис курдук оскуола иһинэн ыытыллар тэрээһиннэри ийэ тылынан ыытабыт, нууччалыы ыытыллара хайаан да наада тэрээһиннэртэн уратыны. Дьиктитэ диэн, тэрээһини нууччалыы ыытар төрөөбүт тылынан ыытардааҕар судургу буолан хаалбыт. Ол төрүөтүнэн тэрээһин нууччалыы ыытыллыахтаах диэн өйдөбүл ордук улахан дьоҥҥо иҥпититтэн уонна куйаар ситимигэр киирдиҥ да ханнык баҕарар тэрээһин сынаарыйа нуучча тылынан бу былтас гына түһэриттэн. Холобур, “Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэрин” ыытаары гынабын, куйаар ситимин арыйабын, онно бэлэм матырыйаал баар, тылбаастыахпын бириэмэм да, кыаҕым да, баҕам да суох, хайдах баарын курдук ыытан кэбиһэбин. Онтон сахалыы ыытаар буоллахпына матырыйаалбын барытын бэйэм оҥосторбор тиийэбин. Билиҥҥи киһиэхэ бириэмэ тиийбэтэ диэни эбэн кэбис, сылтах көһүннэҕэ ол.

Аны туран, оҕо ийэ тылын баһылыырыгар эйгэ сабыдыала олус улахан. Көрөрө, истэрэ, билэрэ, оҥороро тылга чугас буоллаҕына оҕо ордук түргэнник тылы ылынар, сыстар, баһылыыр. Маны өйдөөн, оскуола тутуллар кэмигэр дириэктэр Кынатов Ю.В. «Дизайн-студия Уран» тэрилтэ салайааччыта Яроев В.В. кытта үлэлэһэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Габышева Ф.В. көмөтүнэн оскуола ис көстүүтэ сахалыы буоларын ситиспитэ. Онно сөп түбэһиннэрэн кылаас, оскуола суруга-бичигэ төрөөбүт тылынан буоларын ситиһэ сатыыбыт. Бу барыта холбоһон оҕо ийэ  тылын билэригэр көмөлөһөр.

Ханнык баҕарар үлэ сыаллаах буоллаҕына көдьүүстээх. Сыал буоллаҕына таһымнартан турар. Ол аата үлэ төһө кырата, улахана, холобур, икки этээстээх дьиэни тутуу эбэтэр култуураҕа анаан дыбарыас тутуу таһымнара атын-атын. Манна дыбарыас тутуута улахана биллэр. Оҕону иитии эмиэ үлэ. Дьиэ, дыбарыас тутардааҕар быдан уустук, элбэх сыраны, билиини, сатабылы эрэйэр үлэ. Онон киһи иитиллэн тахсар таһыма эмиэ ураты. Биһиги санаабытыгар, тоҕус сүрүн таһым баар:

1)Үөскэх – оҕо ийэтин иһигэр сылдьар тоҕус ыйа.

2)Оҕо – оҕо күн сирин көрөн уһуйууну, үөрэтиини, такайыыны ааһан киһи буоларга бэлэмнэнэр кэмэ.

3)Киһи-хара – туох эмит идэ ылан, дьарыктаах, сатабыллаах буолан, хара көлөһүнүн тоҕон, өйүн-санаатын сынньан бэйэтин-бэйэтэ харанар, айаҕын булунар, таҥаһын хааччынар таһымҥа тахсар.

4)Киһилии киһи – бэйэтин харанар кыахтанан, тус олоҕун оҥостор өйгө-санааҕа кэлэн, аналын таба талан, ыал буолан, киһи быһыытынан толору буолар кэмэ. Саха өйдүүрүнэн киһи ыал буоллаҕына биирдэ толору буолар.

5)Киһи киһитэ – киһилии киһи буолбут киһи атын киһи киһитэ буолар аналлаах. Дьиэ-уот туттан, күрүө-хаһаа тэринэн, сиргэ кэлбит аналын толорон, оҕолонон-урууланан, айбыт аҕа, күн күбэй ийэ диэн үрдүк аатын ылан, истиҥник ахтыллар, дьоһуннук ааттанар, күндүтүк ыҥырыллар таһымҥа тахсар. Ол аата, холобур, Ким уолай, кыыһай (оҕотой)? – Ньургун уола, Эркин кыыһа, Ньургуйаана уола, Туйаара кыыһа диэн буолар. „Аҕаа“ диэн амарахтык астыктык, „Ийээ“ диэн истиҥник иһирэхтик ыҥырыллар таһым.

6)Дьон киһитэ – олорор олоҕунан, үлэтинэн-хамнаһынан, майгытынан-сигилитинэн ытыктабылы ылан, дьонун-сэргэтин туһугар туруулаһар, туруорсар, көмөлөһөр, үчүгэй салайааччы, үлэһит буолбут кэмэ.

7)Саха саарына, киһи кэрэмэһэ – ханнык эмэ идэни, дьарыгы уһулуччу баһылаан саханы ааттатар, урааҥхайы сураҕырдар, норуот тускулун түстэһэр, кэскилин оҥорсор таһымҥа тахсыыта. Холобур, Аан дойду чөмпүйүөнэ, Үтүөлээх учуутал, Норуот суруйааччыта о.д.а.

8)Норуот киһитэ — үлэтинэн-хамнаһынан, өйүнэн-санаатынан, айыытынан-дьайыытынан бар дьонун, норуотун түмэр, сирдиир, өрө таһаарар кэмэ. Холобур, М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов, М.Е.Николаев.

9)Айыы киһитэ – сайдыы аҕыс таһымын ааһан, айар-тутар дьоҕура муҥутаан, үүнэр-тэриллэр кыаҕа түмүллэн, үлэтэ-хамнаһа толору аһыллан, норуотун туһугар олорон, көҥүл иһин туруулаһан, кырдьык иһин киирсэн, олоҕун бүтүннүү толук уурар Айыы аатын ылар кэмэ. Холобур, А.Е.Кулаковскай-Өкскүлээх Өлөксөй, А.И.Софронов-Алампа.

Саха үөрэҕин Удьуор Төрүт утумун иитиигэ киллэрэн оҕону үөскэх таһымыттан оҕо онтон киһи хара, киһилии киһи, киһи киһитэ, дьон киһитэ, саха саарына, норуот киһитэ, айыы киһитэ буола сайдан тахсарын ситиһии бүгүҥҥү күннээҕи үлэбит сүрүн сыала. Биллэн турар, төһө кыалларынан элбэх үрдүк таһымнаах дьону иитэн таһаарыахтаахпыт. Онтон ону ситиһэргэ аан дойду үөрэҕин ситимиттэн барыйбыты эрэ барытын хаба тардан ылартан туттунуохтаахпыт. Баар эрэ барыта бэрт буолбат, сорох төттөрүтүн алдьатара үгүс буолуон сөп. Онон бастыҥтан-бастыҥнары сүүмэрдээн, биһиэхэ сөп түбэһэри талан ылан, өйбүтүгэр-санаабытыгар сааһылаан, куппутугар иҥэриэхтээхпит, сүрбүтүгэр иитийэхтиэхтээхпит. Ол эрэ кэнниттэн, онтубутун Удьуор утумун нөҥүө оҕо кутугар кутуохтаахпыт. Кут туолуор диэри, айылҕа оҕоҕо төһөнү биэрбитинэн. Оҕо кутун ситэ толорбокко сир-халлаан икки ардыгар хаалларыа суохтаахпыт. Оччоҕо сайдыы баар буолуо. Ыччат дьоммут олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсыахтара.

Саха кэскилэ кэхтибэтин!